Liminaliteit: de krachtige tussenruimte in tijden van transformatie

Liminaliteit komt van het Latijnse woord 'limes', dat 'drempel' of 'grens' betekent. Het is een antropologisch concept dat de ambigue, vloeibare tussenruimte beschrijft tussen twee toestanden - het oude is niet meer, maar het nieuwe is nog niet volledig gevormd. Deze tussentijd is essentieel voor persoonlijke groei, organisatieverandering en maatschappelijke transformatie. Zowel individuen, groepen, organisaties als hele samenlevingen kunnen zich in een liminale fase bevinden.

De drie fasen van transformatie

Antropologisch onderzoek toont aan dat transformatieprocessen universeel drie fasen kennen, die door rituelen worden gemarkeerd:

1. Separatiefase: Het verbreken van het oude, afscheid nemen, ruimte creëren.

2. Liminale fase: De tussentijd of 'ondertussen', waarin verbeelding centraal staat en we zoeken naar nieuwe mogelijkheden.

3. Integratiefase: Het verbinden en vormgeven van de nieuwe werkelijkheid, waarin het nieuwe normaal wordt.

Kenmerken van de liminale ruimte

In een liminale fase ontstaat een bijzondere situatie met eigen karakteristieken:

- Normale grenzen en regels vervagen of vervallen tijdelijk

- Hiërarchieën en gevestigde normen verdwijnen

- Autoriteit wordt in twijfel getrokken

- Emoties schieten alle kanten op

- Er is rouw om wat was en onzekerheid over wat komt

- Creativiteit en vernieuwingsdrang bloeien op

- Machtsverhoudingen kunnen verschuiven

De gevaren van liminaliteit

Hoewel de liminale fase noodzakelijk is voor transformatie, brengt deze ook risico's met zich mee die Jitske Kramer in haar werk benoemt:

1. Permanente liminaliteit: Wanneer we niet doorpakken en geen nieuwe keuzes durven maken, blijven we hangen in het 'ondertussen'.

2. Verleidelijke ervaringen: We kunnen verslaafd raken aan de kick van nieuwe ervaringen zonder daadwerkelijk te transformeren.

3. Wilde verhalen en tricksters: In de verwarring zijn we extra vatbaar voor mensen die zeggen de waarheid te kennen en simpele oplossingen beloven.

Liminaliteit in coaching en begeleiding

Professionals die anderen begeleiden door veranderingsprocessen moeten bekend zijn met het concept liminaliteit. Het vraagt een specifieke aanpak om mensen door deze vaak ongemakkelijke en onzekere tussenruimte te leiden.

Persoonlijke transformatie door liminale ervaringen

Op individueel niveau ervaren we allemaal liminale fases tijdens belangrijke levensovergangen. Denk aan adolescentie, huwelijk, scheiding, een nieuwe baan, pensionering of ziekte. Deze periodes kunnen ons diepgaand veranderen als we ze bewust doormaken.

Liminaliteit in organisaties en systemen

Ook organisaties en maatschappelijke systemen doorlopen liminale fasen, vooral tijdens grote veranderingen zoals fusies, reorganisaties of systeemtransities. Deze periodes vragen om specifiek leiderschap dat de tussenruimte kan faciliteren zonder te snel naar oplossingen te willen grijpen.

Conclusie: Het belang van liminaliteit begrijpen

Het concept liminaliteit biedt een krachtig perspectief op veranderingsprocessen. Door te erkennen dat verwarring, onzekerheid en ambiguïteit niet vermeden moeten worden maar juist essentiële elementen zijn van echte transformatie, kunnen we anders omgaan met grote veranderingen. Of het nu gaat om persoonlijke ontwikkeling, organisatieverandering of maatschappelijke transities: de tussenruimte is waar nieuwe mogelijkheden ontstaan.

Zowel Jitske Kramer als Danielle Braun laten met hun antropologische benadering zien dat we veel kunnen leren van hoe verschillende culturen door de geschiedenis heen met deze overgangsfasen zijn omgegaan. Door rituelen te ontwikkelen die de verschillende fasen markeren en door ruimte te maken voor het 'niet weten', kunnen we de liminale fase beter benutten en uiteindelijk tot diepgaandere transformaties komen.