Dualisme: De Kunst van het Overstijgen van Tweedeling

Dualisme – het denken in twee gescheiden werelden – doordringt onze hele samenleving. Van Jan Geurtz' analyse van ons verslaafd denken tot het bestuurlijke dualisme in gemeenten: overal treffen we deze fundamentele tweedeling aan. Maar wat betekent dit eigenlijk? En hoe kunnen we ermee omgaan in een wereld die steeds complexer wordt?

De oorsprong ligt bij Descartes, die lichaam en geest als twee fundamenteel verschillende substanties beschouwde. Deze scheiding – de beroemde 'Cartesiaanse wond' – heeft onze westerse cultuur diepgaand beïnvloed. We denken in tegenstellingen: rationeel versus emotioneel, natuurlijk versus kunstmatig, binnen versus buiten. Het is een denkkader dat ons enerzijds structuur biedt, maar ons anderzijds ook beperkt.

Lichaam en Geest: De Filosofische Tweestrijd

De vraag 'wat maakt de mens?' blijft ons achtervolgen. Zijn we ons brein? Ons lichaam? Of een mysterieuze combinatie van beide? Filosofen worstelen al eeuwen met dit vraagstuk. De fenomenologie probeert de brug te slaan: ons bewegende lichaam bepaalt mede hoe we de wereld waarnemen. We zijn niet alleen een denkend 'ik' dat naar een objectieve buitenwereld kijkt.

Bestuurlijk Dualisme: Scheiding van Macht

Sinds 2002 kent Nederland het bestuurlijke dualisme in gemeenten. De gemeenteraad (volksvertegenwoordiging) staat tegenover het college van B&W (bestuur). Deze scheiding zou de democratie versterken, maar roept ook spanningen op. Hoe verhouden kaderstelling en uitvoering zich tot elkaar? En wat betekent dit voor griffiers, raadsleden en wethouders?

De Griffier als Bruggenbouwer

De moderne griffier opereert precies op het snijvlak van dit bestuurlijke dualisme. Als onafhankelijke raadsadviseur moet deze professional de balans bewaken tussen kaderstelling en uitvoering, tussen controle en samenwerking.

De Spirituele Kritiek: Overstijging van Scheiding

Tegenover het westerse dualisme staat een groeiende beweging die deze fundamentele tweedeling bekritiseert. Denkers als Jan Geurtz en Joyce Z. Wazirali wijzen op de beperkingen van ons dualistisch denken. Zij betogen dat onze verslaving aan rationeel denken en het geloof in scheiding juist tot lijden en conflict leiden.

Tussen Hamlet en Don Quichot: Tegengestelde Polen

Het denken in dualiteiten manifesteert zich ook in persoonlijkheden en leiderschapsstijlen. Denk aan Toergenjevs klassieke tegenstelling tussen Hamlet (de twijfelaar, de analyst) en Don Quichot (de idealist, de doener). Deze archetypische figuren vertegenwoordigen twee fundamenteel verschillende benaderingen van het leven.

Naar 'En/En' in Plaats van 'Of/Of'

De eigentijdse managementliteratuur pleit steeds vaker voor een overstijging van strikt dualistisch denken. In plaats van te kiezen tussen tegengestelde polen, moeten we leren beide te omarmen. 'Tweebenig' opereren betekent met één been in de eigen organisatie staan en met het andere been buiten, in de wereld van stakeholders en partners.

Mens en Dier: Ook een Kunstmatige Scheiding?

Ook de grens tussen mens en dier – lange tijd beschouwd als een scherpe scheidslijn – vervaagt in hedendaags denken. Frans de Waal toont aan dat veel eigenschappen die we als 'typisch menselijk' beschouwen, ook bij andere diersoorten voorkomen.

Dualisme in Religie en Maatschappij

Ook in religieuze contexten speelt dualisme een cruciale rol. Het denken in termen van 'goed versus kwaad' of 'wij versus zij' kan leiden tot gevaarlijke polarisatie. Rabbi Jonathan Sacks waarschuwt voor de verwoestende effecten van dualistisch denken in religieuze conflicten.

De Verdwijning van Grenzen

In onze postmoderne tijd vervagen steeds meer van de schijnbaar heldere scheidingen waarop ons denken gebaseerd was. De grens tussen werk en privé, tussen fysiek en digitaal, tussen natuurlijk en kunstmatig – ze worden allemaal poreuzer. Dit vraagt om een fundamenteel andere manier van kijken.

Conclusie: Het Paradoxale Evenwicht

Dualisme is zowel onze kracht als onze beperking. Het biedt structuur en helderheid, maar kan ook blind maken voor verbanden en complexiteit. De uitdaging van deze tijd is niet om het dualisme volledig te verwerpen, maar om het te overstijgen zonder het te verliezen. We hebben zowel onderscheidend denken nodig als het vermogen om eenheid te zien.

Of het nu gaat om het lichaam-geest vraagstuk in de filosofie, de scheiding tussen raad en college in het gemeentebestuur, of de tegenstelling tussen analytisch en intuïtief denken in organisaties: steeds blijkt dat echte wijsheid ligt in het herkennen, accepteren en integreren van tegengestelde polen. Niet 'of/of', maar 'en/en'. Niet overgave aan één perspectief, maar het vermogen om tussen verschillende perspectieven te bewegen.

In een wereld die steeds complexer en veranderlijker wordt, is dit paradoxale evenwicht niet langer een luxe maar een noodzaak. Het vraagt om bewustzijn, moed en de bereidheid om gewone denkpatronen los te laten. Maar het belooft ook een rijker, genuanceerder en wijzer begrip van onszelf en de wereld waarin we leven.